بیماری پلاک پیرونی؛ نتیجه ترمیم یک زخم
بیماری پلاک پیرونی : بیماریهای دستگاه تناسلی از جمله بیماریهایی هستند که متاسفانه به علت مناسبات فرهنگی و شرم ناشی از آن ممکن است نادیده گرفته شوند. یکی از این موارد بیماری پلاک پیرونی است. پلاک پیرونی یک بافت اسکار است که خاصیت کشسانی و انعطاف ضعیفی دارد. این پلاک در زیر پوست آلت تناسلی به وجود میآید و باعث میشود آلت تناسلی در هنگام نعوظ به سمت ضایعه کج شود. بیماری پلاک پیرونی همچنین میتواند باعث ایجاد درد و مشکلات دیگری شود که در این مطلب به آن خواهیم پرداخت. به گفتهی انجمن اورولوژی آمریکا بیش از ۷۵ درصد مردانی که به بیماری پلاک پیرونی مبتلا هستند از اضطراب و افسردگی ناشی از آن رنج میبرند اما به دلیل احساس شرم حاضر به مراجعه به مراکز درمانی و پیگیری درمان خود نیستند.
پلاک پیرونی چه نوع بیماری است ؟
پلاک پیرونى بیمارى نسبتا شایعى است به گونه اى که ۱۰% از آقایان، در طول زندگى خود درجاتى از آن را تجربه خواهند کرد. البته تنها ۱٪ آنها علامت دار هستند. در این بیمارى یک ضایعه به صورت پلاک سفت بر روى بافت داخلى آلت تناسلى تشکیل میشود که منجربه ایجاد انحنا و بعضا درد در هنگام نعوظ میشود.
اکثرا این ضایعات در سطح پشتى آلت تناسلى تشکیل میشوند. علت دقیق آن مشخص نیست ولیکن سابقه جراحى قبلى آلت تناسلى،شکستگى آلت،افزایش سن و عادت هاى اشتباه جنسى از جمله علل هستند. مصرف برخى از داروها مانند فنى توئین و پروپرانولول از جمله دلایل ایجاد پلاک میتواند باشد. در افرادى که حین تماس جنسى ،نعوظ کامل ندارند، احتمال آسیب مزمن و ایجاد تدریجى پلاک بیشتر دیده میشود.افراد دیابتى بیشتر در معرض تشکیل پلاک پیرونى هستند.
بررسی بیماری پیرونی به قلم دکتر حجت سلیمی
از بیماری پیرونی توضیح مختصری عرض میکنم. علائمش به صورت تودۀ قابل لمس در آلت تناسلی است که منجر به انحنا در آلت تناسلی، کوتاه شدن در آلت تناسلی و حتی در موارد پیشرفته موجب اختلال نعوظ میشود.
درمانهای متنوعی در مورد بیماری پیرونی مطرح شده است. در واقع این درمانها مدام در حال تغییر هستند و ترکیبات مختلفی را برای درمانش ارائه میدهند.
به طور کلی درمانها چند دستهاند: درمانهای دارویی، درمانهای تزریقی که مواد خاصی به داخل پلاک تزریق میشود، استفاده از شاک ویو، استفاده از دستگاه وکیوم و در موارد پیشرفته و عدم پاسخدهی به درمانهای اولیه، درمانهای جراحی توصیه میشود.
درمانهای دارویی طیف متنوعی را شامل میشوند. نکتۀ مهمی که وجود دارد این است که این درمانها باید به صورت طولانیمدت انجام بشوند و حداقل یک پروسۀ سه الی شش ماهه، با استفاده از ترکیب داروهای خوراکی، تزریقی و بعضاً شاک ویو و استفاده از وکیوم طی شود.
جدا از درمانهای خوراکی دارویی، درمانهای تزریقی هم وجود دارند. موارد مختلفی را مطرح کردهاند که میتوان آنها را داخل پلاک تزریق کرد، ولیکن نتایج متفاوتی دارند. اخیراً داروهای جدیدی را برای درمان تزریقی معرفی کردهاند که متأسفانه به علت قیمت فوق العاده بالا و عدم دسترسی به آن در ایران، در اختیار ما نیست. ولیکن ما همچنان درمانهای تزریقی را با داروهایی مثل وراپامیل ادامه میدهیم.
از جمله دیگر درمانها دستگاه شاک ویو و استفاده از وکیوم است. تجربۀ کلی بینالمللی این است که بیماری پیرونی به صورت کلی پاسخدهی به درمان خیلی خوبی را ندارد. به همین دلیل درمان آن باید به صورت طولانیمدت و ترکیبی باشد. توصیه بر این است که ترکیب درمان خوراکی، تزریقی و استفاده از شاک ویو انجام شود و بعد از آنکه پلاک تا حدودی نرم شد، توصیه میکنیم که برای کاهش انحنا از دستگاههای وکیوم یا دستگاههای مخصوص پیرونی هم استفاده شود. معمولاً ما درمانها را به صورت ترکیبی و به مدت حدود شش ماه ادامه میدهیم. بعد از شش ماه نتایج درمان را نگاه میکنیم.
چنانچه درمان ما موثر باشد و مشکل کوتاهی آلت و انحنا و حتی درد در تن آلت تناسلی رو به کاهش رفته و برطرف شده باشد، سراغ درمانهای جراحی نخواهیم رفت. چنانچه موارد فوق حاصل نشود، درمان جراحی را توصیه میکنیم.
نکتۀ مهم در مورد درمانهای جراحی آن است که حتما باید مابین یک الی یک سال و نیم از شروع آن پلاک پیرونی گذشته و پلاک ثابت شده باشد، افزایش سایز نداشته باشد و درد از بین رفته باشد. در این شرایط است که ما مجاز به انجام جراحی هستیم. تکنیکهای جراحی متنوعی برحسب شدت بیماری و وضعیت نعوظ وجود دارد که بر حسب شرایط، جراح یکی از آنها را انتخاب خواهد کرد.
امیدوارم که این پادکست برایتان مثمر ثمر بوده باشد. ممنون از اینکه با ما همراه هستید.
بیماری پیرونی که موسوم به پلاک پیرونی نیز هست همانطور که از نامش مشخص است به تشکیل یک پلاک یا بافت سفت در تنه آلت تناسلی گفته میشود. در ۵۰درصد موارد علت خاصی برای تشکیل این ضایعه یا پلاک یافت نمیشود ولی در ۵۰درصد موارد هم علتهای قابل کشف هستند. یکی از مواردی که باعث شیوع بیشتر این بیماری در آقایان میشود سن بالا و بیماری دیابت است.
در برخی از موارد هم ثانویه به آسیبهای به تنه آلت تناسلی مثلا در افرادی که دچار شکستگی آلت تناسلی شدهاند احتمال ایجاد پلاک پس از بهبود وجود دارد و یکی از عواملی که افراد را مستعد تشکیل پلاک پیرونی میکند و خیلی باید به آن دقت خاصی شود این است که در افرادی که در شرایطی که نعوظ کافی در آلت تناسلی ندارند و تلاش برای برقراری رابطه جنسی میکنند به علت آسیبهای جزئی و خفیف ولی در عین حال مزمنی که به تنه آلت تناسلی وارد میشود به مرور زمان امکان ایجاد پلاک در محلهای آسیب وجود دارد بنابراین در مواردی که فردی نعوض کافی در آلت تناسلی ندارد و اقدام به برقراری رابطه جنسی میکند احتمال وجود و بروز این پلاک پیرونی در این افراد احتمال بالاتری پیدا میکند.
برخی از داروها هم هستند که به علت ثانویه و در واقع با همین مکانیسمی که نعوظ کافی برقرار نمیشود منجر به ایجاد پلاک در تنه آلت تناسلی میشود.
علائمی که پلاک پیرونی دارد معمولا اولین علامت به صورت یک توده قابل لمس و سفت در تنه آلت تناسلی است این توده ممکن است دردناک باشد یا ممکن است بدون درد باشد و به مرور زمان و با پیشرفت پلاک علائم بعدی که شامل انحنا در آلت تناسلی، کوتاه شدن طول آلت تناسلی و حتی اختلال نعوظ هم هست ایجاد میشود.
بنابراین توصیه ما این است که افرادی که ضایعهای را به صورت توده سفت در تنه آلت تناسلی لمس میکنند به خصوص اگر همراه با انحنا آلت تناسلی آن هم به صورت یک انحنای تازه ایجاد شده باشد باید از لحاظ پلاک پیرونی حتما تحت بررسی قرار بگیرند چراکه اگر ما این پلاکها را در مراحل اولیه بیماری متوجهش بشویم و کشفشان کنیم درمانها اثربخشی بهتری خواهند داشت و متاسفانه چنانچه که این پلاکها پیشرفت کنند و طول بیشتری از آلت تناسلی را بگیرند و انحناهای شدید ایجاد کنند متاسفانه پاسخ به درمان کاهش پیدا میکند و درمانهای بیشتر و طولانیتری مورد نیاز است.
عملکرد طبیعی آلت تناسلی چگونه است و پلاک پیرونی چه تداخلی در آن ایجاد میکند؟
وظیفه اصلی آلت تناسلی حمل ادرار و مایع منی به خارج از بدن است. آلت تناسلی از سه ساختار لولهای اصلی تشکیل شده است که شامل یک مجرای ادرار در وسط و پایین و دو ساختار اسفنجی لولهای در طرفین است. در هنگام نعوظ این دو ساختار اسفنجی که «اجسام غاری» نام دارند پر از خون میشوند که باعث میشود آلت تناسلی سفت شده و آماده دخول شود. این سه ساختار لولهای درون یک غلاف به نام «تونیکا آلبوژینا» قرار دارند. در بیماری پلاک پیرونی بر روی این غلاف یک بافت اسکار خشک به وجود میآید که به علت کشسان نبودن آن، در هنگام نعوظ، آلت تناسلی دچار کجی میشود و مشکلات فراوانی ایجاد میکند.
بخوانید : تنگی مجرا چیست ؟
علائم بیماری پلاک پیرونی چیست؟
بیماری پلاک پیرونی در بیش از ۷۰ درصد موارد در سطح پشتی آلت تناسلی به وجود میآید. این پلاک باعث میشود غلاف دور ساختمان آلت تناسلی که در زیر پوست قرار دارد خاصیت کشسانی و انعطاف خود را از دست بدهد و در نتیجه در هنگام نعوظ و افزایش اندازه، آلت تناسلی در جهت پلاک خم میشود. ممکن است بعضی از بیماران بیش از یک پلاک پیرونی داشته باشند که باعث میشود آلت تناسلی آنها دچار قوسهای پیچیدهای شود. گاهی در برخی از بیماران این پلاک دور آلت تناسلی به وجود میآید و باعث باریک شدن آلت تناسلی در آن ناحیه و ایجاد نمای «گردن بطری» میشود. پلاک پیرونی با جذب کلسیم به خود سفتتر شده و میتواند باعث کوتاهی آلت تناسلی شود.
دیگر علائم بیماری پلاک پیرونی به شرح زیر است:
- خم شدن آلت تناسلی
- ایجاد توده قابل لمس در آلت تناسلی
- نعوظ دردناک
- اختلال در برقراری نعوظ کامل
- ایجاد مشکل در هنگام دخول به علت کجی آلت تناسلی
بیماری پلاک پیرونی چقدر شایع است؟
بیماری پلاک پیرونی معمولا در سنین جوانی رخ نمیدهد. طبق آمار انجمن اورولوژی آمریکا، ۴ نفر از هر ۱۰۰ مرد بین سنین چهل تا هفتاد سال دچار این بیماری میشوند. البته این بیماری در مردانی که در دهه سوم زندگی خود هستند نیز دیده میشود. تعدادی از بیماران به علت شرم ناشی از بیماری پلاک پیرونی به پزشک مراجعه نمیکنند؛ بنابراین پیشبینی میشود که آمار واقعی بیش از این باشد.
علت ایجاد بیماری پلاک پیرونی چیست؟
علت اصلی ایجاد بیماری پلاک پیرونی آسیبهای فیزیکی خفیفی است که ممکن است در طول رابطه جنسی و یا در ورزش و تصادفات ایجاد شود. وقتی در ناحیه آلت تناسلی آسیبی ایجاد میشود بدن برای ترمیم آن، بافت اسکار تشکیل میدهد که باعث ایجاد پلاک پیرونی میشود. در واقع بیماری پلاک پیرونی حاصل روند طبیعی ترمیم زخم در بدن است. البته همهی مردانی که دچار آسیب آلت تناسلی میشوند به بیماری پلاک پیرونی دچار نمیشوند. محققان معتقد هستند که عوامل محیطی و ژنتیکی تاثیر مهمی در ایجاد این بیماری دارند. به عنوان مثال افرادی که به بیماریهای بافت همبند مبتلا هستند و یا افرادی که یکی از اعضای نزدیک آنها در خانواده به بیماری پلاک پیرونی مبتلا بوده با احتمال بیشتری به این بیماری دچار میشوند. همچنین عواملی از جمله قند خون بالا، استعمال دخانیات و آسیب لگنی در گذشته نیز میتواند احتمال تشکیل پلاک پیرونی را افزایش دهد.
بیماری پلاک پیرونی چند مرحله دارد؟
بیماری پلاک پیرونی معمولا شامل دو مرحله میشود؛ فاز حاد و فاز مزمن. در طول هر دو مرحله ممکن است مشکلاتی از جمله کجی آلت تناسلی و اختلال نعوظ وجود داشته باشد.
فاز حاد: این مرحله معمولا بین پنج تا هفت ماه به طول میانجامد. در طول این فاز، پلاک به آرامی تشکیل شده و سفت میشود. در نتیجه شدت کجی آلت تناسلی افزایش داشته و ممکن است در هنگام نعوظ درد ایجاد شود.
فاز مزمن: در این فاز پلاک پیرونی کاملا تشکیل شده و شدت کجی آلت تناسلی دیگر افزایش نمییابد. اگر بیمار در فاز حاد در هنگام نعوظ دچار درد میشده در این مرحله درد او ساکت میشود.
بیماری پلاک پیرونی چگونه تشخیص داده میشود؟
پلاک پیرونی چه در حالت نعوظ و چه غیر از آن قابل لمس است. اورولوژیست شما با یک معاینه فیزیکی قادر خواهد بود که این بیماری را تشخیص دهد. پزشک شما ممکن است با تزریق دارو و ایجاد نعوظ، میزان کجی آلت تناسلی را مورد بررسی قرار دهد. همچنین در بعضی از موارد سونوگرافی میتواند برای بررسی محل پلاک، میزان کلسیم جذب شده به آن و نحوه جریان خون در آلت تناسلی استفاه شود.
درمان بیماری پلاک پیرونی چیست؟
در موارد بسیار نادری ممکن است پلاک پیرونی خودبهخود از بین برود. همچنین در مواردی که پلاک بسیار کوچک است و برای بیمار مشکل چندانی ایجاد نمیکند میتوان از درمان صرفنظر کرد. البته تشخیص این مهم به عهده متخصص اورولوژی شما است.
بسته به شدت بیماری و شرایط هر بیمار، متخصص اورولوژی ممکن است روشهای درمانی مختلفی را پیش بگیرد:
درمان غیر جراحی در موارد خفیف این بیماری شامل استفاده از داروهای مختلف است. این داروها میتوانند به کوچک شدن پلاک پیرونی کمک کنند. همچنین در مواردی ممکن است تزریق دارو به داخل پلاک نتایج بهتری را رقم بزند. درمان دارویی بیماری پلاک پیرونی ممکن است یک سال به طول بیانجامد.
در مواردی که شدت بیماری زیاد باشد و بیمار دچار مشکلاتی نظیر اختلال نعوظ و دخول باشد، انجام جراحی بهترین روش درمانی خواهدبود. برای انجام جراحی، بیماری باید از فاز حاد خارج شده و در فاز مزمن باشد. برخی از متخصصین اورولوژی معتقدند باید بین ۹ تا ۱۲ ماه از آخرین تغییرات پلاک گذشته باشد و وضعیت بیماری ثابت شده باشد تا بتوان عمل جراحی انجام داد. جراحی پلاک پیرونی به سه شکل انجام میشود:
- کوتا کردن آلت تناسلی در سمت مقابل پلاک پیرونی برای اصلاح زاویه آلت تناسلی
- بلند کردن آلت تناسلی در سمت پلاک پیرونی برای اصلاح زاویه آلت تناسلی
- جایگذاری یک پروتز در آلت تناسلی برای مردانی که همزمان از کجی آلت تناسلی و اختلال در نعوظ رنج میبرند.
انواع روش های درمانی بیماری پلاک پیرونی
برای درمان این بیماری، روشهای گوناگونی وجود دارد. این درمانها بر اساس شرایط بیمار و مدت زمانی که علایم بیماری ظهور پیدا کردهاند، به او پیشنهاد میشوند.
- فاز حاد: این فاز در ابتدای بیماری اتفاق میافتد. فاز حاد بیماری با تغییر در شکل و اندازه آلت تناسلی و احساس درد مشخص میشود. فاز حاد در بسیاری از موارد ۴ تا ۶ هفته بهطول میانجامد، اما در مواردی ممکن است بیمار تا بیش از یک سال نیز این علایم را تجربه کند.
- فاز مزمن: در این فاز علایم بیمار ثابت و بدون تغییر است. درد در آلت تناسلی وجود ندارد و بیمار دچار تغییر اخیر در شکل و اندازه آلت تناسلی خود نشده است. این فاز از بیماری بین ۳ تا ۱۲ ماه پس از آغاز ظهور علایم بیماری اتفاق میافتد.
برای فاز حاد بیماری، برنامههای درمانی زیر در دسترس است:
- توصیه شده: استفاده از دستگاه کشش در مراحل اولیه بیماری میتواند، تغییر شکل و اندزه آلت تناسلی را به حداقل میرساند.
- درمانهای آپشنال و اختیاری: کمک از داروهای خوراکی و تزریقی در این فاز الزامی نیست.
- توصیه نشده: باید از انجام جراحی تا زمانی که علایم بیماری به ثبات نرسیده است، خودداری کرد. در صورت انجام بیماری در فاز حاد، احتمال نیاز به جراحی مجدد در آینده افزایش مییابد.
برای فاز مزمن بیماری، برنامههای درمانی بسیاری در دسترس است که به تنهایی یا همراه سایر درمانها برای بیمار اجرا میشوند:
- دستگاه کشش
- داروهای تزریقی
- جراحی
استفاده از داروهای خوراکی در این فاز تاثیری در درمان و روند بیماری ندارد. درمان با شاک ویو و استفاده از سلولهای بنیادی نیز در مطالعات انسانی، در فاز مزمن بیماری اثر بخش نبودهاند.
داروهای موثر در درمان بیماری پلاک پیرونی
تاکنون داروهای خوراکی بسیاری برای درمان بیماری پلاک پیرونی مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. در بسیاری از موارد، این داروها از ایجاد تاثیر دائمی و قابل مقایسه با سایر روشهای درمانی، مانند: جراحی، ناتوان بودهاند.
در برخی از مردان تزریق مستقیم داروها به آلت تناسلی باعث کاهش درد و قوس ایجاد شده در آلت تناسلی میشود. تزریق داروها در چند نوبت و در دوره چند ماهه انجام میشود. ممکن است همزمان با استفاده از داروهای تزریقی، پزشک درمانهای دیگری مانند: استفاده از دستگاه کشش و داروهای خوراکی را نیز توصیه کند.
داروهای استفاده شده شامل موارد زیر است:
- کلاژناز: تنها داروی دارای تاییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا برای درمان پلاک پیرونی، زیافلکس (collagenase clostridium histolyticum) است. این دارو برای استفاده در مردان بالغ مبتلا به انواع متوسط تا شدید پلاک پیرونی که ندول قابل لمس دارند مناسب است. این دارو تاثیر مناسبی در درمان قوس و علایم نارحت کننده حاصل از پلاک پیرونی دارد. این دارو با شکستن باندهای کلاژنی ایجاد شده عمل میکند.
- وراپامیل: این دارو که در اصل برای درمان فشار خون بالا استفاده میشود، میتواند با اختلال در مسیر ایجاد کلاژن به درمان علایم و درد ناشی از پلاک پیرونی کمک کند.
- اینترفرون: این پروتئینها با ایجاد اختلال در مسیر تولید باندهای کلاژن و افزایش تخریب این باندها به کاهش علایم و درد ناشی از این بیماری کمک میکنند.
استفاده از دستگاه کشش در درمان پلاک پیرونی
این روش درمانی در فاز حاد و مزمن بیماری استفاده میشود. در این روش، آلت تناسلی توسط دستگاه مخصوصی در حالت کشش قرار میگیرد. این روش درمانی به کاهش عوارض ناشی از ابتلا به پلاک پیرونی کمک میکند. این روش درمانی تنها روش تایید شده و موثر در افزایش طول آلت تناسلی پس از ابتلا به بیماری پلاک پیرونی است.
استفاده از شاک ویو تراپی در درمان پلاک پیرونی
این روش درمانی با قرار دادن پروب مخصوص بر روی سمت درگیر آلت تناسلی انجام میشود. پروب با ایجاد پالسهای انرژی به ایجاد عروق خونی جدید و شکستن پلاک ایجاد شده کمک میکند. این روش درمانی در چند جلسه در یک دوره چند ماهه انجام میشود.
جراحی برای درمان پلاک پیرونی
جراحی در فاز مزمن بیماری و هنگامی که پیشرفت علایم برای ۹ تا ۱۲ ماه متوقف شده باشد، انجام میشود. جراحی هنگامی که قوس و بدشکلی ایجاد شده از بیماری شدید باشد انجام میشود.
روشهای جراحی متدوال شامل موارد زیر است:
- جراحی پلیکاسیون آلت تناسلی: این جراحی برای موارد خفیف تا متوسط قوس پلاک پیرونی انجام میشود. در این روش جراحی، بخش بلندتر آلت تناسلی سوچور(بخیه) میخورد.
- پیوند بافت: این روش در موارد شدیدتر پلاک پیرونی انجام میشود. این روش با ایجاد برش در بافت اسکار ایجاد شده، و جایگزینی بافت پیوندی انجام میشود. این روش جراحی نسبت به سایر روشها با عوارض بیشتری همراه است.
- ایمپلنت آلت تناسلی
اجازه ندهید احساس شرم شما را از درمان محروم کند
همانطور که در طول این مطلب به آن اشاره کردیم، بسیاری از مردان به علت شرایط فرهنگی و احساس شرم، به دنبال درمان بیماریهای تناسلی خود نمیروند و این بیماریها کیفیت زندگی بیمار را به شدت کاهش میدهند؛ اما مطمئن باشید سپردن خود به دستان پرتوان یک متخصص اورولوژی هرگز شما را پشیمان نخواهد کرد.
ابتداً توصیه به درمان دارویى و تزریق داخل پلاک میشود.
مدت زمان درمان دارویى و تزریقى ۶ ماه است.
در صورت عدم پاسخ به درمان هاى فوق ،در نهایت توصیه به جراحى میشود.جراحى در موارد مقاوم به درمان،انحناى شدید و پلاک پیرونى بسیار سفت توصیه میشود.
در درمان جراحى پلاک به صورت کامل خارج شده و یا برش زده میشود و در محل آن از بافت هاى دیگر به عنوان جایگزین استفاده میشود.
مطلب مفید برای شما : سرطان کلیه و علائم آن چیست
بر حسب شدت بیمارى و میزان انحناى آلت، از روش هاى مختلف جراحى استفاده میشود که شامل پلیکه زدن،برش دادن پلاک و برداشتن کامل پلاک می باشد .در موارد شدید که پلاک به طور کامل برداشته میشود، لازم است که بافت جایگزین به جاى آن تعبیه شود. به عنوان بافت جایگزین می توان از ورید هاى اضافى بدن و یا مخاط دهان استفاده کرد.
در افرادى که به صورت همزمان دچار پلاک پیرونى و اختلال نعوظ هستند، توصیه به جراحى پلاک و تعبیه همزمان پروتز آلت تناسلى میشود.
مدت زمان بسترى در بیمارستان ۲ روز است و تا پس از یکماه اجازه تماس جنسى به فرد داده میشود.
استفاده از وکیوم به صورت همزمان با درمان دارویى و تزریقى توصیه میشود ولیکن اثر موقت دارد. می توانید در قسمت مربوط به فیلم هاى جراحى، جراحى مربوط به پلاک پیرونى را ملاحظه فرمایید.
سوالی دارید ؟
امیدواریم از این مطلب که در سایت دکتر حجت سلیمی متخصص اورولوژی منتشر شده است اطلاعات کافی را به دست آورده باشید. اگر درخصوص مطلب “بیماری پلاک پیرونی” سوالی دارید، در قسمت دیدگاه ها برای بنویسید و سوال خود را بپرسید. دکتر حجت سلیمی در کمترین زمان ممکن شخصا به آن پاسخ میدهد.